زمان تقریبی مطالعه: 12 دقیقه
 

بناء بر قبور





بنای بر قبور، اصطلاحی است به معنای ایجاد هر گونه بنا و سازه بر قبر مردگان. حکم شرعی ساختن بنا بر قبور از اختلافات شیعیان و اهل سنت از یک‌سو و وهابیون در سوی دیگر است. مذاهب اسلامی‌ و به خصوص شیعیان در طول قرن‌ها بر قبور بزرگان و پیشوایان و برخی علمای دینی بنایی ساخته‌اند. این امر ـ با توسعه مفهومی‌ که نزد وهابیت دارد ـ سابقه تاریخی دارد و پیشینه آن به صدر اسلام باز می‌گردد و بنا بر شواهد تاریخی با اعتراض صحابه و تابعین نیز روبه‌رو نشده است. وهابیون معتقدند که ساخت بنا بر قبر اموات، به نوعی زمینه‌ساز عبادت آن‌ها و شرک در عبادت است.


۱ - طرح یک پرسش



چرا شیعیان بر روی قبور انبیا، ائمه، مسجد و بارگاه می‌سازند و آن را با طلا و نقره مزین می‌نمایند؟

۲ - دیدگاه وهابی‌ها



از جمله مسائلی که وهابی‌ها بر آن حساسیت شدیدی دارند، ساختن بناء بر روی قبور انبیا و ائمه (علیهم‌السلام) را حرام شمرده، آراستن آن را جایز نمی‌دانند.

۲.۱ - دیدگاه ابن تیمیه


ابن تیمیه در این باره می‌نویسد: «المساجد المبنیة علی قبور الانبیاء و الصالحین لا تجوز الصلاة فیها، و بناؤها محرم»؛ «مساجدی که بر روی قبور (انبیا و صالحین) بنا گردیده است، نماز خواندن در آن جایز نیست و ساختن بناء بر روی قبور حرام است».
[۱] ابن تیمیه، الجامع الفرید، ص۴۱۰، کتاب الزیارة، المسئلة الرابعة.


۲.۲ - دیدگاه ابن قیم


و نیز «ابن قیم جوزی» می‌گوید: «المشاهد المنیة علی القبر، الّتی تعبد من دون اللّه، و یشرک باربابها مع اللّه، لا یحلّ ابقاؤها فی الاسلام و یجب هدمها»؛ «بناهایی که روی قبور ساخته شده است، عبادت در این مکان برای غیر خدا بوده و شرک است. بنابراین بقاء آن از نظر اسلام حرام بوده و از بین بردن آن واجب است.
[۲] مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد فی هدی خیرالعباد، ج۱، ص۱۳۴۷.


۳ - دیدگاه شیعه



شیعه با الهام از کتاب و سنت، ساختن بناء روی قبور انبیا و اولیای الهی و آراستن آن‌ها را جایز، و آن را نوعی تعظیم شعائر الهی و ابراز محبت و ارادت و مودت نسبت به «ذوی القربی» و مصداق ترفیع خانه‌های که خداوند خواسته آن‌ها رفیع و باعظمت ساخته شوند، می‌داند. آیات و روایات فراوانی در این باره وارد شده است مانند:

۴ - نمونه‌ای از آیات



آیات فراوانی در این باره وارد شده است؛ مانند:

۴.۱ - آیه تعظیم شعائر الهی


«وَ مَنْ یُعْظم شَعَائِرَ اللهِ فَاِنَّها مِن تَقْوَی الْقُلُوبِ»؛ «هر کس شعائر الهی را تعظیم و تکبیر کند، آن نشانه تقوای دل‌هاست».

۴.۱.۱ - مراد از شعائر


«شعائر» جمع «شعیره» به معنی علامت و نشانه است؛ لکن مقصود از این نشانه، نشانه دینی است.

۴.۱.۲ - اهمیت تعظیم شعائر الهی


یکی از وظایف مهم مسلمانان بزرگ‌داشت شعائر الهی است. بر طبق همین وظیفه است که بین مسلمانان ـ اعم از شیعه و سنی ـ اهمیت دادن، محترم شمردن و عظمت و شکوه بخشیدن به مساجد و امکان مقدسه (مانند مسجدالحرام و مسجدالنبی حرم مطهر حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نجف اشرف و...) یکی از شعائر محسوب می‌گردد. به همین جهت مسلمانان در تمام کشورها و شهرهای اسلامی، مساجد را به صورت مجلل و باشکوه و عظمت خاصی بنا می‌کنند و هر کدام بر حسب فرهنگ، آداب و رسوم و بافت اجتماعی و سنتی خود، با استفاده از نقشه‌ها و معماری‌های خاصی به این کار ادامه می‌دهند. شاهد این سخن مساجد رفیع و باعظمت و آراسته‌شده‌ای است که در کشورهای اسلامی ‌به خصوص در کشورهای عربی بالاخص در کشور عربستان سعودی (مرکز وهابیت) به چشم می‌خورند. از جمله گنبد سبز و زیبای قبر شریف پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) یکی از دلیل قاطع بر جواز بنای مسجد و گنبد روی قبور انبیا و اولیاست.
بنابراین شیعیان به عنوان تعظیم شعائر الهی و حفظ آثار انبیا و اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) و تکریم از زحمات آنان و نقش واقعی و بسیار سازنده و مؤثر آن بزرگواران در هدایت بشریت به سوی خداوند و کمال و سعادت و به عنوان منادیان راستین توحید و الگوسازی برای آیندگان و انسان‌های موحد و مؤمن در تمام گیتی ـ بناها و مساجدی را بر قبور و سر مزار بزرگان دین می‌سازند و هدف از این کار جز مسائلی که بالا گفته شد، نیست. شیعیان (یعنی پیروان واقعی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و دیگر امامان معصوم (علیهم‌السلام) از خاندان پیامبر رحمت می‌باشند که) پیش از گروه‌های دیگر مسلمانان بر یگانگی و وحدانیت خداوند اعتقاد راسخ و شکست‌ناپذیری دارند و از هرگونه شرک به خدا بیزارند و مشرکین را مورد لعن قرار می‌دهند و طبق بیان قرآن کریم شرک را ظلم عظیم می‌دانند.

۴.۲ - آیه ذوی‌القربی


«قُلْ لاَ اَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُربی»؛ «‌ای پیامبر! به آنان بگو: در برابر انجام رسالت هیچ اجر و مزدی را از شما طلب نمی‌کنم، جز دوستی و محبت اهل بیتم».

۴.۲.۱ - اهمیت دوستی با ذوی‌القربی


به نظر شیعه بنای قبور اولیا و امامان (علیهم‌السلام) و ساختن مسجد و گنبد بر آن‌ها یا تعمیر و آراستن و تطهیر آن، نوعی ابراز محبت و ارادت و دوستی نسبت به «ذوی‌القربی» (اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)) (عن ابن عباس لمّا انزل اللّه عزّوجلّ «قُل لا اسئَلُکُمْ عَلیه اجراً الاّ المودَّة فی القربی... ، قالوا: یا رَسُولَ اللّه، من هؤلاء الَّذین تودّهم؟ قالَ؛ علی و فاطمة و ابناؤهما.)
[۸] هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ح۲۸۹۴۱.
[۹] هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ح۶۲۳۱۱.
است، و این همان کاری است که رسول گرامی ‌اسلام ـ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) ـ به عنوان اجر رسالت از مسلمانان تقاضا نموده‌اند.

۴.۳ - آیه ۳۶ سوره نور


می‌توان بنای قبر و گنبد، آراستن و تمیز نگه داشتن این مکان‌ها را یکی از مصداق‌های ترفیع خانه‌هایی دانست که خداوند خواسته آن‌ها رفیع و با عظمت ساخته شوند: «فِی بُیُوت اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیْهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَ الاَْصال»؛ «(این نور و مصباح) در خانه‌هایی قرار دارند که خداوند اذن داده دیوارهای آن را بالا برند، خانه‌هایی که نام خدا در آن برده شده، صبح و شام در آن تسبیح گویند».

۴.۳.۱ - روایتی از ابن مالک


انس بن مالک و بریده از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) روایت کرده‌اند که: وقتی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) آیه «اَذِنَ اللهَ اَنْ تُرْفَعَ» را خواندند، مردی برخواست و پرسید: یا رسول الله! این کدام بیوت است؟ حضرت فرمود: «بیوت انبیاء». پس ابوبکر برخاست و گفت: یا رسول الله! لابد یکی از این بیت‌ها، بیت علی و فاطمه است؟ فرمود: «بله، از بهترین آن بیوت است».

۴.۳.۲ - دیدگاه منابع اهل سنت


در منابع اهل سنت، اگرچه مطالبی در مذمت این کار بیان شده است ـ از جمله این‌که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: «یَاتی عَلَی اُمُّتی زَمان یَتَباهُونَ بالمساجِدِ»؛
[۱۳] مسند ابی‌یعلی، الموصلی، ج۵، ص۲۰۰.
یعنی روزی می‌آید که امت من مساجد را وسیله‌ای برای تفاخر خود قرار می‌دهند؛ و از ابن عباس نقل شده که: «لَتُزَ خرفُنَّها کما زَخْرَفَتِ الیَهُودُ و النَّصاری» شما مسلمانان مساجد خود را همچون یهود و نصارا زینت خواهید داد ـ ولی در بین فقهای آنان عده زیادی قائل به جواز این کار شده‌اند؛ به عنوان نمونه:
قال ابوحنیفه: لاَباسَ بِنَقش المساجد بِماء الذَهب؛ ابوحنیفه می‌گوید: «تزئین و نقش مساجد با آب طلا اشکالی ندارد».
هم‌چنین شیبانی در «جامع الصغیر (لاَ باسَ بان ینقش المسجد بالجصّ، السّاج، وَ ماء الذَّهب)» و احمد العینی در «البنایه فی شرح الهدایة» قائل به جواز هستند و ابن قدامه در «الشرح الکبیر»
[۱۸] مقدسی، ابی‌عمر محمد بن احمد بن قدامه، الشرح الکبیر، ج۱، ص۲۰۸.
قائل به کراهت شده است، و نقل شده: اولین کسی که مساجد را به این طریق تزئین کرد، ولید بن عبدالملک مروان بود و صحابه در مقابل این کار سکوت می‌کردند.
پس روشن شد که اولاً: نمی‌توان به طور مطلق ادعای حرمت کرد و ثانیاً: بسیاری از اهل سنت در این کار پیش‌قدم بوده، قائل به جواز هستند.

۵ - رنگ کردن و تزئین مساجد



و اما هیچ دلیلی بر رنگ کردن و تزئین مساجد و حرمت این کار وجود ندارد و کسی قائل به عدم جواز نشده است.

۵.۱ - روایتی از ابن عمر


از عبدالله بن عمر نقل شده: «انّ المسجد کانَ... فی عهد رَسُول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باللّبن و الجرید، و اعادَ عُمدهُ خشباً، ثُمّ غیّرهُ عثمان، فزاد فیه زیادة کثیرة، و بنی‌جداره بالحجاره المنقوشة و القصّة، و جعل عمدهُ من حجارة منقوشة، و سقَّفَهُ بالسّاج؛ مسجدی که در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) ساخته شده بود، در زمان عثمان مورد بازسازی قرار گرفت؛ به طوری که دیوارها و ستون‌های آن منقوش و رنگ‌آمیزی شده بود». هم‌چنین نقل شده که عمر بن عبدالعزیز مسجدالنبی را منقش کرد و هیچ کسی او را از این کار منع نکرد.

۵.۲ - آیه‌ای از قرآن


بنابراین آراستن و تزئین و طهارت و پاکیزگی مساجد در حدی که منزلت و شرافت آن ایجاب می‌کند، کار حرام و قبیحی نمی‌باشد: خداوند می‌فرماید: «فِی بیوت اَذِنَ الله اَنْ تُرْفَعَ»؛ » خانه‌هایی (مساجد) که خداوند اذن فرموده که رفیع و باعظمت ساخته شود.

۵.۳ - روایتی از سیوطی


سیوطی در ذیل این آیه نقل می‌کند که: [[|رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)]] به ما امر نموده که در نزدیکی خانه‌های خود مساجدی بسازیم و از صنایعی بدیع در آن استفاده کنیم و آن را پاکیزه نگاه داریم.

۵.۴ - روایتی از ابن ابی‌حاتم


هم‌چنین ابن ابی‌حاتم از علمای قرن دوم هجری در ذیل آیه، «ترفع» را به معنای «تعظم» (تعظیم شود) گرفته، در تفسیر آیه می‌گوید: «اذن الله فی بنائها و رفعها و امر بعمارتها و تطهیرها»؛ یعنی خداوند اذن داده به ساختن مساجد و تعظیم و بزرگ‌داشت آن و امر کرده به آبادانی و پاکیزه و طاهر نگاه داشتن آن.

۵.۵ - روایتی از ابن منیر


و ابن حجر عسقلانی از ابن منیر نقل می‌کند که: «چون که مردم خانه‌های خود را با عظمت و رفیع و محکم بناء می‌کنند و آن را به شکل مطلوبی تزئین می‌کنند، پس باید چنین کاری در مساجد هم انجام شود تا اهانت و بی‌احترامی ‌به آن‌ها نباشد».
و موارد فراوان دیگر که آوردن همه دلایل و مؤیدات در این باره (جواز بنای مسجد بر روی قبور و آراستن مساجد در حدی که ایجاب می‌کند) در این مختصر نمی‌گنجد و خود مقالات و کتاب مستقلی را می‌طلبد.

۶ - نتیجه بحث



از دقت و توجه به آیات و روایات گذشته به‌روشنی ثابت می‌شود که ساختن بارگاه و مسجد در کنار مزار شریفه اولیای الهی و تزئین و تطهیر آن‌ها ولو با طلا و نقره هیچ‌گونه اشکال شرعی ندارد.؛ بلکه این عمل جزء شعائر الهی، و نوعی مودت عملی به اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) است. هم‌چنین مصداق تکریم خانه‌هایی است که خداوند خواسته آن‌ها رفیع و باعظمت ساخته شوند.

۷ - پانویس


 
۱. ابن تیمیه، الجامع الفرید، ص۴۱۰، کتاب الزیارة، المسئلة الرابعة.
۲. مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد فی هدی خیرالعباد، ج۱، ص۱۳۴۷.
۳. حج/سوره۲۲، آیه۳۲.    
۴. شوری/سوره۴۲، آیه۲۳.    
۵. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، ج۱۶، ص۲۱ ۲۴، ذیل آیه ۲۳، سوره شوری.    
۶. طبرانی، احمد، المعجم الکبیر، ج۳، ص۴۷.    
۷. احمد بن حنبل، کتاب فضائل الصحابة، ج۲، ص۶۶۹، ح ۱۱۴۱.    
۸. هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ح۲۸۹۴۱.
۹. هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ح۶۲۳۱۱.
۱۰. نسفی، احمد بن محمود، تفسیر نَسفی، ج۳، ص۲۵۲، ذیل آیه ۲۳، سوره شوری.    
۱۱. نور/سوره۲۴، آیه۳۶.    
۱۲. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالاثور، ج۶، ص۲۰۲ ۲۰۳، ذیل آیه ۳۶، سوره نور.    
۱۳. مسند ابی‌یعلی، الموصلی، ج۵، ص۲۰۰.
۱۴. بخاری، الجامع الصحیح (صحیح البخاری)، ج۱ ص۹۶، کتاب الصلاة، باب ۶۲.    
۱۵. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، ج۱۲، ص۲۶۷، ذیل آیه ۳۶، سوره نور.    
۱۶. اللکنوی، أبوالحسنات، الجامع الصغیر، ص۱۲۱.    
۱۷. عینی، بدرالدین، البنایة فی شرح الهدایة، ج۲، ص۴۷۰، کتاب الصلاة.    
۱۸. مقدسی، ابی‌عمر محمد بن احمد بن قدامه، الشرح الکبیر، ج۱، ص۲۰۸.
۱۹. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج۱، ص۵۴۰.    
۲۰. بخاری، الجامع الصحیح (صحیح البخاری)، ج۱ ص۹۷، ح‌۴۴۶، کتاب الصلاة، باب ۶۲.    
۲۱. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، ج۱۲، ص۲۶۷، ذیل آیه ۳۶، سوره نور.    
۲۲. نور/سوره۲۴، آیه۳۶.    
۲۳. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالاثور، ج۶، ص۲۰۲ ۲۰۳، ذیل آیه ۳۶، سوره نور.    
۲۴. رازی، ابن ابی‌حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۱۶۵.    
۲۵. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج۱، ص۵۴۰.    


۸ - منبع


سایت‌ اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بناء بر قبور»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۰۷.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.